2
Əsgər və Cülçohrənin
partiyaları rəngarəng və dərin
məzmunludur. Böyük məhəbbət
arzulayan əsas qəhrəmanlardan biri
- Əsgərin dahi Azərbaycan şairi
Füzülinin sözlərinə yazılmış
ilk ariyasında
xəyalpərvər, bir qədər kədərli
obrazı yaradılır. II pərdədə
isə Gülçöhrə
ilə duet səhnəsində gözümüz
önündə, artıq sevği işığına
boyanmış, bir qədər həyəcanlı,
xoşbəxt gənc canlanır. Gülçöhrənin
də ilk ariyası (II pərdə)
məhəbbət arzuları ilə yaşayan
gənc qızın iztirablarını,
xəyallarını əks etdirir. Onun
romantik duyğuları ilhamlı, bir qədər
həyəcanlı II
ariyasının əsas əhval-ruhiyyəsinin
məzmununu elə bundan ibarətdir. III
pərdədən ariya və IV
pərdədən naləsi əvvəlki
əhval-rühiyyə ilə bağlıdır;
Azərbaycan qızının o dövrdəki
acı taleyinin sanki musiqi təsviridir.
Musiqili komediyanın digər iştirakçıları
əsasən janr – məişət üslublu
musiqi nömrələri ilə səciyyələnir.
Şən mahnı və rəqslər,
dialoq-səhnəciklər səhnə hadisələrinin lirik-komik koloritini yaradır:
Cahan xalanın
kupletləri, Süleyman
bəyin mahnısı, Süleyman
bəyin mahnı və rəqsi, Asyanın
mahnı və rəqsi,
Soltan bəyin
kupletləri, Telli
və Vəlinin yumorla yoğrülmüş
məhəbbət etirafı olan dueti.
«Arşın mal alan»da hadisələr
dinamik inkişaf edir. Burada fon, ikinci dərəcəli,
şərhedici nömrələr yoxdur.Yeganə
xor olan qızların xoru da milli məişət
koloritinin poetik təcəssümüdür.
Bəstəkar operettanin musiqisində Azərbaycan
xalq mahnısı və rəqslərinin
ritm-intonasiyalarını böyük ustalıqla
əks etdirir. Qızların
xorunda «Qalanın dibində», Soltan bəyin
kupletlərində «Canlar içində
canım», uvertyuranın
əsas mövzusunda «Boynunda var salırıq»
mahnılarının, Asyanın rəqsində
«Tərəkəmə» xalq rəqsinin
intonasiyaları eşidilir.
Üzeyir Hacıbəyov «Arşın
mal alan»da xalq mahnı-rəqs və muğam
ənənələrini sintezləşdirərək
parlaq, yeni vokal üslub yaratmışdır.
Burada artıq milli musiqi təfəkkürü,
milli üslub avropa vokal üslubu ilə
qovuşur. Parlaq məzmun ilə yanaşı
bu musiqi novatorluğu operettanın dünya
miqyasında şöhrət tanmasının
əsas şərtlərindən biri oldu.
«Arşın mal alan» elə ilk
tamaşadan böyük populyarlıq qazandı.
Əsərin ilk tamaşası 1913-cü
ildə oktyabrın 25-də Bakıda Tağıyev
teatrında olmuşdur: quruluşçu
rejissor böyük Azərbaycan aktyoru və
rejissoru Hüseyn Ərəblinski, rollarda:
Hüseynqulu Sarabski (Əsgər), Əhməd
Ağdamski (Gülçöhrə), Ələkbər
Hüseynzadə (Soltan bəy), A.Olenskaya
(Asya), X.Hüseynov (Vəli), Cülsabah
xanım (Cahan xala) çıxış
etmişlər. Premyeradan sonra «Arşın
mal alan» Qafqazın, Rusiyanın, daha sonra
isə bütün dünyanın teatr
səhnələrinə zəfər yürüşünü
başlayır. Tez bir zamanda əsər
rus, gürcü, fars, erməni, ingilis,
ərəb, polyak, bolqar, özbək, çin - 66 dilə tərcümə olunur.
«Arşın mal alan»ın populyarlığına
dair tarixdən belə bir fakt gətirmək
olar: Qafqazda bu adla kafelər, restoranlar,
dükanlar açılır. Əsər
1915-ci ildə Tiflisdə eyni gündə
dörd yerdə, dörd dildə – Azərbaycan,
rus, gürcü və erməni dillərində
oynanılırdı.
«Arşın mal alan» bir neçə
dəfə ekranlaşdırılmışdır.
Musiqili komediyanın ilk ekran variantı
1916-cı ilə aiddir. Rejissor V.Svetlanovun
çəkdiyi səssiz filmdə H.Sarabski,
Ə.Ağdamski, Y.Nərimanov, Ə.Hüseynzadə,
M.Əliyev çəkilmişdi. Filmi Cabbar
Qaryağdıoğlunun triosu, musiqiçilər
dəstəsi müşayiət edir, musiqi
nömrələri canlı ifa olunurdu.
Musiqili komediyanın ikinci ekranlaşdırma
cəhdi isə uğursuz oldu. Peterburqlu
rejissor Q.Belyakov 1917-ci ildə Ü.Hacıbəyovun
icazəsi və razılığı
olmadan film çəkmiş və müəllif
hüquqları pozulduğu üçün
bu film prokata buraxılmamışdı.
1937-ci ildə ABŞ-da rejissor R.Maqalyan
da «Arşın mal alan» musiqili filmi çəkmiş,
lakin Ü.Hacıbəyovun müəllifliyini
göstərməmişdir. II dünya
müharibəsi illərində SSRİ-də
«Arşın mal alan» bədii
musiqili filminin çəkilişlərinə
başlanmış və film 1945-ci ekranlara
buraxılmışdır. Əsas rollarda
- R.Behbudov (Əsgər), L.Cavanşirova
(Gülçöhrə), Ə.Hüseynzadə
(Soltan bəy), L.Abdullayev (Vəli), F.Mehrəliyeva
(Telli), M.Kələntərli (Cahan xala)
çəkilmişlər. Filmin musiqi redaktoru
– Niyazi, ssenari müəllifi S.Rəhman,
rejissorlar R.Təhmasib və N.Leşşenko,
operatorlar L.Atakişiyev və M.Dadaşov
idi. 1946-cı ildə «Arşın mal alan»
filminin yaradıcıları SSRİ Dövlət
Mükafatına layiq göruldülər.
Film dünya xalqdarının dillərinə
dublyaj ediləcək 130 ölkədə
böyük müvəffəqiyyətlə
nümayiş etdirildi.
1965-ci ildə «Azərbaycanfilm»
kinostudiyasında rəngli bədii «Arşın
mal alan» filmi çəkildi: ssenari müəllifləri
T.Tağızadə və M.Dadaşov,
rejissor T.Tağızadə, musiqi redaktoru
SSRİ xalq artisti F.Əmirov idi. Baş
rollarda L.Şıxlinskaya (Gülçöhrə),
H.Məmmədov (Əsgər), H.Yaqizarov
(Süleyman bəy), A.Soltanov (Soltan bəy),
N.Məlikova (Cahan xala) çəkilmişlər.
«Arşın mal alan» «Melodiya»
firması tərəfindən üç
dildə (Azərbaycan, rus və fars) qrammofon
valına yazılmışdır. Əsər
haqqında dövri mətbuatda, elmi jurnallarda
yüzlərlə resenziyalar, elmi məqalələr,
kitab və broşürlər yazılmışdır.
90 ildir ki, dünya musiqi mədəniyyətində
«Arşın mal alan» adlı bir ulduz parlayır.
Dünya da, həyat tərzi də dəyişir,
nəsillər bir-birini əvəz edir,
zövqlər ildırım sürəti
ilə yeniləşir. Lakin Əsgər
və Gülçöhrənin romantik
məhəbbət tarixcəsini söyləyən
musiqi hekayəti bu gün də təravətini
saxlayır, insanlara xoş təbəssüm
və hisslər bağışlayır.
